γράφει η Εμμανουέλα Αλεξιάδου,
φοιτήτρια
Ιούνιος 2021
Ο Άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος γεννήθηκε το 1134 μ.Χ. στον Κάτω Δρυ της περιοχής των Λευκάρων, στην Κύπρο. Σύμφωνα με τις συνήθειες τις εποχής, όταν ο άγιος έγινε δεκαεφτά χρονών, οι γονείς του τον αρραβώνιασαν. Εκείνος όμως τους εξήγησε ότι πόθος του ήταν να ακολουθήσει το μοναχισμό. Ο άγιος έως την ηλικία των δεκαοχτώ ετών που πήγε στη Μονή ήταν αγράμματος . Την περίοδο αυτή ο Άγιος έμαθε τα πρώτα γράμματα.
Ο Άγιος Νεόφυτος στις 24 Ιουνίου του 1159 βρήκε ένα έρημο σπήλαιο. Για τρεις μήνες ανίχνευε τη γύρω περιοχή και όταν βεβαιώθηκε ότι η τοποθεσία ήταν ερημική αποφάσισε να εγκατασταθεί εκεί. Άρχισε να λαξεύει το σπήλαιο επί έναν ολόκληρο χρόνο, από το Σεπτέμβριο του 1159 μέχρι τις 14 Σεπτεμβρίου του 1160. Ο άγιος ονόμασε το σπήλαιο Εγκλείστρα και το αφιέρωσε στον Τίμιο Σταυρό, η Εγκλείστρα αργότερα μετετράπη σε Μονή Εγκλείστρας και μετέπειτα Ιερά Μονή Αγίου Νεοφύτου. Η φήμη του Νεόφυτου του Έγκλειστου εξαπλώθηκε και πολλοί πιστοί επισκέπτονταν την Εγκλείστρα. Αξιοσημείωτο είναι ότι παρόλο που ο άγιος δεν έφυγε ποτέ από το ασκητήριο του, είχε πλήρη εικόνα για τα γεγονότα της εποχής του. Οι πληροφορίες που βρίσκονται στα έργα του για τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του είναι ακριβείς, γεγονός που καθιστά τα κείμενά του μία από τις σημαντικότερες ιστορικές πηγές για την εποχή του.
Τη δεκαετία του 1190 ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος γράφει το χρονικό του «Περὶ τῶν κατὰ χώραν Κύπρον σκαιῶν». Στο έργο ο άγιος Νεόφυτος αφηγείται τα γεγονότα από τη στιγμή που ο Ισαάκιος Κομνηνός, ανεψιός του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού, εγκαταστάθηκε στην Κύπρο ως ηγεμόνας, ισχυριζόμενος ψευδώς ότι είχε διοριστεί διοικητής του νησιού από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α’ τον Κομνηνό:
[…]
τῆς δὲ Κύπρου ὑπὸ Ἰσαακίου τοῦ Κομηνοῦ, μάχαι λοιπὸν καὶ πόλεμοι, ταραχαὶ καὶ ἀκαταστασίαι, λαφυραγωγίαι καὶ δειναὶ συναντήσεις τὴν γὴν ἐν ᾗ οἱ δηλωθέντες ᾖρξαν κατεκάλυψαν νεφέλης καὶ ὀμίχλης πλέον (Νεοφύτου Έγκλειστου, «Περί τῶν κατὰ χώραν Κύπρον σκαιῶν»)
Το 1190 κατέλαβε την Κύπρο ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, ο οποίος μετά από ένα χρόνο, το 1191, την πούλησε στους Λατίνους. Ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος ακολουθώντας την ιστοριογραφία της βυζαντινής εποχής, απέδωσε τη Φραγκοκρατία στη θεία τιμωρία για τον αμαρτωλό τρόπο ζωής των Κυπρίων. Οπτική ωστόσο που δικαιολογείται και από τον ασκητικό βίο που είχε στην εγκλείστρα.
Γιώργος Σεφέρης «Νεόφυτος ο Έγκλειστος μιλά»
Το Νοέμβριου του 1953, κατά τη διάρκεια της δεύτερης επίσκεψής του στην Κύπρο ο Γ. Σεφέρης επισκέφτηκε το Μοναστήρι του Νεόφυτου του Έγκλειστου στην Πάφο. Ο ποιητής γράφει σε ημερολογιακή καταγραφή:
[…]
Σε μιαν αετοφωλιά το σπήλαιο του Αγίου Νεοφύτου. Το μάρμαρο με το γραφειάκι του αριστερά το στρώμα, δεξιά ο τάφος «Δόκιμός μου Μυρίανθος» (Γ. Σεφέρης, Μέρες Στ΄, Ίκαρος, Αθήνα 1986, 93)
Επιπλέον στο ημερολόγιο του Σεφέρη παρατίθεται απόσπασμα από το χρονικό του Νεόφυτου του Έγκλειστου «Περὶ τῶν κατὰ χώραν Κύπρον σκαιῶν», το οποίο περιλαμβάνεται αυτούσιο στη Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη του Κ. Σάθα και στο Exerpta Cypria του Cl. D. Cobham. Ο Γ. Σεφέρης πιθανόν να αντλεί το κείμενο του από το βιβλίο του Κ. Σάθα. Ο Μ. Πιερής αναφέρει ότι το κείμενο του Νεόφυτου του Εγκλείστου που υπήρχε στη βιβλιοθήκη του ποιητή περιέχει «άφθονα σημάδια από προσεχτικές αναγνώσεις» του Γ. Σεφέρη.
Στις 27 Δεκεμβρίου ο ποιητής έδωσε την τελική μορφή στο ποίημα του «Νέοφυτος ο έγκλειστος μιλά», στο οποίο παραθέτει απόσπασμα από το κείμενο του Νεόφυτου του Έγκλειστου:
Τω δε βασιλεί Iσσακίω κατακλείει εν καστελλίω καλουμένω Mαρκάππω. Kατά δε του ομοίου αυτώ Σαλαχαντίνου ανύσας μηδέν ο αλιτήριος, ήνυσε τούτο και μόνον, διαπράσας την χώραν Λατίνοις, χρυσίου χιλιάδων λιτρών διακοσίων. Διό και πολύς ο ολολυγμός, και αφόρητος ο καπνός, ως προείρηται, ο ελθών εκ του βορρά.
(Σεφέρης, «Νεόφυτος ο έγκλειστος μιλά»)
Επιπρόσθετα, ολόκληρο το ποίημα βρίσκεται σε δημιουργικό διάλογο με το κείμενο του Νεόφυτου του Έγκλειστου:
Yπέρογκες αρχιτεκτονικές· Λαρίων Φαμαγκούστα Mπουφαβέντο· σχεδόν σκηνικά.
Ήμασταν συνηθισμένοι να το στοχαζόμαστε αλλιώς το «Iησούς Xριστός Nικά»
που είδαμε κάποτε στα τείχη της Bασιλεύουσας, τα φαγωμένα από γυφτοτσάντιρα και στεγνά χορτάρια, με τους μεγάλους πύργους κατάχαμα σαν ενός δυνατού που έχασε, τα ριγμένα ζάρια.
Για μας ήταν άλλο πράγμα ο πόλεμος για την πίστη του Xριστού
και για την ψυχή του ανθρώπου καθισμένη στα γόνατα της Yπερμάχου Στρατηγού, που είχε στα μάτια ψηφιδωτό τον καημό της Pωμιοσύνης, εκείνου του πελάγου τον καημό σαν ήβρε το ζύγιασμα της καλοσύνης.
Aς παίζουν τώρα μελοδράματα στα σκηνικά των σταυροφόρων Λουζινιά
κι ας φλομώνουμε με τον καπνό που μας κουβάλησαν από το βοριά.
Aσ’ τους να τρώγουνται και ν’ ανεμοδέρνουνται ωσάν το κάτεργο που δένει μούδες·
Kαλώς μας ήρθατε στην Kύπρο, αρχόντοι. Tράγοι και μαϊμούδες!
Eγκλείστρα, 21 Nοεμ. ’53
Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί το ρήμα «μιλά» στον τίτλο του ποιήματος για να δημιουργήσει προφορικότητα, αλλά και να τονίσει τη διάθεσή του να συνδιαλεχθεί με το Νεόφυτο τον Έγκλειστο.3 Επιπρόσθετα, ο ποιητής αξιοποιώντας το κείμενο του Νεόφυτου του Έγκλειστου κατορθώνει να συστοιχίσει το ιστορικό παρελθόν το παρόν και μέλλον «και με αυτόν τον συναιρετικό τρόπο» να αντικειμενικοποιήσει … «“τον καημό της Ρωμιοσύνης”». Η λέξη ρωμιοσύνη χρησιμοποιείται στο ποιητικό έργο του Σεφέρη για πρώτη, αλλά και μοναδική φορά στο ποίημα «Νεόφυτος ο Έγκλειστος», για να προβάλλει τα πάθη και τους καημούς της ρωμιοσύνης.
Σύμφωνα με τον Γ. Π. Σαββίδη και τον Δ. Ν. Μαρωνίτη, ο Σεφέρης λόγω της κυπριακής του εμπειρίας το 1953 στράφηκε «πιο δημιουργικά στον αρχαίο μύθο και το χριστιανισμό», ενώ με τη συλλογή του Ημερολόγιο καταστρώματος Γ΄ εισέρχεται σε μια νέα φάση ποιητικής ωριμότητας. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από τα ποιήματα της συλλογής, τα ποιήματα «Σαλαμίνα της Κύπρος» και «Ελένη» συνδέονται με τον αρχαιοελληνικό κόσμο, ενώ το ποίημα «Νεόφυτος ο έγκλειστος» συνδέεται με το βυζάντιο και τη χριστιανική πίστη. Ακόμη τονίζει την δυσαρμονία που εμφανίζεται στο ελληνικό τοπίο της Κύπρου με τις « Υπέρογκες αρχιτεκτονικές» των Φράγκων ενώ στον τελευταίο στίχο «Kαλώς μας ήρθατε στην Kύπρο, αρχόντοι. Tράγοι και μαϊμούδες!» ο Σεφέρης δείχνει τη δεξιοτεχνία του στον χειρισμό μιας ειρωνικής γλώσσας, με σαιξπήρικες αναφορές, χρησιμοποιώντας τα λόγια του Οθέλλου «You are welcome, sir, to Cyprus. Goats and monkeys!»
