Εισαγωγή
Ο πολυγραφότατος ποιητής, διηγηματογράφος, θεατρικός συγγραφέας και κριτικός Κωστής Παλαμάς στα έργα του δεν ειδικεύεται αλλά γενικεύει. Δεν επιλέγει ‘ειδικό στόχο’, όπως ο Κάλβος για την πατρίδα και ο Καβάφης για τον έρωτα και τη φιλοσοφία της Ιστορίας – και οι δύο σε μικρό αριθμό ποιημάτων. Ασχολείται με ‘το όλον και με το μελλούμενο’. Το βάθος που ζητεί δεν κατακτάται μόνο με εξειδίκευση· θέλει και πλάτος. Επίσης, εμπλούτισε αισθητά, όπως και ο Ελύτης κ.ά. την Ελληνική Γλώσσα μας! Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου, Η φλογέρα του Βασιλιά, Η Λιβιδώ, Ο Πασίχαρος και ο Γκρεμιστής, ο Σάτιρος, ο Τρελός, Το σπίτι και το καράβι, Το κυπαρίσσι, είναι μερικές μόνο από τις αρχετυπικές εκδοχές εντός του οράματός του για αγάπη και ανθρωπισμό. Όμως, το έργο που συνδέει ιστορικά το ένδοξο Χτες με το δράμα του Τώρα (1897-1907) και προφητεύει, με ελπίδα και αγωνία, το Αύριο είναι ο «Δωδεκάλογος του Γύφτου». Όπως έγραψε ο Κωστής Παλαμάς “είναι το σαν ολοκληρωτικό των ιδεών μου ποίημά”.
Ύμνος για το Χτες, Θρήνος για το Σήμερα (1897-1907)
Ο Παλαμάς αναφέρεται στο ένδοξο αρχαίο παρελθόν που συνέχισε μέσα απ’ αυτό του Βυζαντίου, κινδύνευσε, αλλά είχε θεμέλια και άντεξε άπειρα δεινά. Ο Γύφτος του είναι το σύμβολο της ελεύθερης και αδούλωτης ελληνικής ψυχής που δεν υποτάσσεται σε τίποτε. Παραδείγματα δίδει πολλά (Λεωνίδας, Περικλής, Σαλαμίνα, Μαραθών κ.ά). Στον 3ο Λόγο, που φέρει τίτλο ‘Αγάπη’ και στον 11ο Λόγο με τίτλο ‘Το παραμύθι του Αδάκρυτου’, αναφέρεται στο μνημειώδες έργο Κάλλους, τον Παρθενώνα της μικρής Ελλάδας, που ‘το Πνεύμα προς τ’ απέραντα ξέρει απαλά και φέρνει’, ενώ αγνοεί τις κολοσσιαίες Πυραμίδες, που έχτισαν ματαιόδοξοι Φαραώ με τα χέρια των σκλάβων του. Συνδέει το τότε ‘παρόν’ (1897-1907) της ήττας του Ελλάδας με την αντίστοιχη ήττα του Βυζαντίου το 1453, και δεν διστάζει να μέμφεται την κακοδαιμονία και τον διχασμό («Εικονομάχοι» εναντίον «Εικονολατρών» κ.ά.) ενώ στέλνει και το μήνυμα «Η ισχύς εν τη ενώσει», ώστε να μη χαθεί η πεμπτουσία του Χριστιανισμού και της Ομόνοιας.
8ος Λόγος, ο Προφητικός
Ο 8ος Λόγος, ο Προφητικός, που γράφτηκε το 1899, εμφανίζει τον βαθιά απελπισμένο ποιητή-Γύφτο να προχωρεί, γκρεμίζοντας τα παλιά και άχρηστα και χτίζοντας τα νέα και γερά, ανανεώνοντας μαζί τη συνείδηση του έθνους του. Ενθαρρύνει τους Έλληνες να ξεπεράσουν το δράμα της ήττας του 1987 κι ευελπιστεί ότι η Ελλάδα έχει θεία ευλογία. Το σκηνικό του 8ου Λόγου τοποθετείται στο Βυζάντιο (1453 μ.Χ.) κατά την άλωση της αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη συμβολίζει το τέλος του παλιού κόσμου και τη γέννηση ενός νέου και καλύτερου. Ο Γύφτος βλέπει τα κακώς και προφητεύει τον χαμό.
Πάει το ψήλος σου, το χτίσμα σου συντρίμμι.
Θα ‘ρθει κι η ώρα• εσένα ήταν ο δρόμος
σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση,
σαν το δρόμο του ήλιου• γέρνεις• όμως
το πρωί για σε δε θα γυρίσει.
Και θα σβήσεις καθώς σβήνουνε λιβάδια
από μάισσες φυτρωμένα με γητειές•
πιο αλαφρά του περασμού σου τα σημάδια
κι από τις δροσοσταλαματιές•
Προφητεύει, λες ετεροχρονισμένα. Θρηνεί για τη διεφθαρμένη ψυχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, που θα εγκαταλείψει το σάπιο κορμί της. Για την πτώση της φταίει η κακή διοίκηση, η διαφθορά, η απληστία, η ασυδοσία, οι κακές απολαύσεις των ολίγων.
Και θα φύγεις κι απ’ το σάπιο το κορμί,
ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα,
και δε θα ‘βρει το κορμί μια σπιθαμή
μες στη γη για να την κάμει μνήμα,
κι άθαφτο θα μείνει το ψοφίμι…
Στη συνέχεια ο ποιητής-Γύφτος προφητεύει την αναγέννηση του τόπου, όπως συνέβηκε με το Βυζάντιο που είχε τότε χαθεί. Μόνο που δεν αναφέρει το πότε και το πώς. Θα γίνει πάντως μέχρι να φανεί ότι έχει πληρώσει αρκετά για την πληθώρα των κριμάτων του. Οραματίζεται και δίνει το αισιόδοξο μήνυμα για μια εθνική αναγέννηση σε νέο κόσμο. Η φωνή για αναγέννηση, με ‘τα φτερά τα πρωτινά της τα μεγάλα’, θ’ ακουστεί, όταν ‘δεν θα έχει να κατρακυλήσει πιο βαθιά στου Κακού τη σκάλα’. Προφητεία και πικρή ευχή.
Όσο να σε λυπηθεί
της αγάπης ο Θεός,
και να ξημερώσει μιαν αυγή,
και να σε καλέσει ο λυτρωμός,
ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα!
Και θ’ ακούσεις τη φωνή του λυτρωτή,
θα γδυθείς της αμαρτίας το ντύμα,
και ξανά κυβερνημένη κι αλαφρή,
θα σαλέψεις σαν τη χλόη, σαν το πουλί,
σαν τον κόρφο το γυναικείο, σαν το κύμα,
και μην έχοντας πιο κάτου άλλο σκαλί
να κατρακυλήσεις πιο βαθιά
στου Κακού τη σκάλα, –
για τ’ ανέβασμα ξανά που σε καλεί
θα αιστανθείς να σου φυτρώσουν, ω χαρά!
τα φτερά,
τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα!
Ο 8ος Λόγος δεν είναι μόνο Προφητικός. Τον κρίνω, ιδωμένο σήμερα, ως ενδοσκόπηση προς το βάθος της αυτογνωσίας του έθνους-φυλής. Ο ποιητής-Γύφτος δεν θα δίσταζε και σήμερα να συγκρουστεί και να εκθέσει τους υπαίτιους της κατάπτωσης. Από αγάπη και αφοσίωση προς την αυθεντική πατρίδα, ο Γύφτος θέλει ν’ αναδομήσει μια κοινωνία ανθρωποκεντρική, με υγιείς θεσμούς, με ερωτισμό και με πίστη για ελπιδοφόρο μέλλον. Ο Κωστής Παλαμάς βαδίζει απ’ την Κληρονομιά των Προγόνων προς το ελπιδοφόρο μέλλον, χάρη στο έλεος του Θεού και υποδεικνύει στους νέους Έλληνες το χρέος τους στον δρόμο που τους ταιριάζει. Η Αρχαία Ελλάδα και το Πνεύμα της είναι το λίκνο του Πολιτισμού της Ανθρωπότητας. Αυτό ακριβώς κάνει τον ελληνισμό ν’ αντέχει. Ο Γύφτος αναζητεί τον κόσμο του ελεύθερου και δημιουργικού Πνεύματος, πέρα από φραγμούς και δογματισμούς, τον κόσμο της Δημοκρατίας, τον σπόρο που φυτρώνει-αναγεννιέται. Διδάσκει διαχρονικά ο Παλαμάς, έχοντας υπόψη ότι το Βυζάντιο δεν χάθηκε από Φράγκους και Οθωμανούς. Κι όμως αυτό έδωσε δάδα στην Ευρώπη της Αναγέννησης, διέσωσε το ελληνικό πνεύμα. Προφητεύει παλιγγενεσία, μετά την πτώση του 1897 κ.ά.
Επίλογος
Στον 11ο Λόγο του Δωδεκάλογου, στην στροφή 455-460, ο Παλαμάς καλεί τους Έλληνες να εκπληρώσουν ένα νέο χρέος, με συνέπεια προς το ιστορικό παρελθόν. Η Ελλάδα – που τα πνευματικά της σύνορα, ξεπερνούν τα γεωγραφικά – τους καθιστά να παραμένουν στύλοι ορθοί, να κρατούν πνευματικά την οικουμένη, την πλάση. Ο Παλαμάς με τον ‘Δωδεκάλογο του Γύφτου’ προφητεύει μια ευρύτερη Ελλάδα, του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, ο οποίος θα γαλουχηθεί απ’ τη διαχρονική ελληνική αξία. Ο 8ος Προφητικός Λόγος του Γύφτου έχει ευθαρσείς συνεχιστές π.χ. το ποίημα του Νάνου Βαλαωρίτη «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει» (Περιοδικό «Κριτήριο», τεύχος 1, Δεκ. 1965, Σειρά «Αντιποιήματα», Γ’ Μέρος), τον στίχο του Ντίνου Χριστιανόπουλου «και τι δεν κάνατε για να με θάψετε / όμως ξεχάσατε πώς ήμουν σπόρος», το ποίημα του γράφοντος «Και νεκρός ενίκα» (για τον Κίμωνα, που πεθαίνοντας ενέπνεε τους στρατιώτες του να πολεμούν για την Ιδέα, και νίκησαν). Η Ελλάδα είναι Ιδέα, αντί χώρα. Ο Παλαμάς παροτρύνει τους Πανέλληνες : «Χρωστάμε σ’ όσους ήρθαν πέρασαν,/ θα ‘ρθουν, θα περάσουν./ Κριτές θα μας δικάσουν οι αγέννητοι, οι νεκροί».
Δρ Ιωσήφ Σ. Ιωσηφίδης
Επίτιμος Αντιπρόεδρος Συνδέσμου Πολιτισμού Ελλάδας Κύπρου
τέως Πρόεδρος Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου
