Αρθρογραφία

«Η Δίκη» του Φρανζ Κάφκα ως Δίκη του Ανθρώπου – Κυριάκος Στυλιανού

kiriakos stilianou

Η Δίκη είναι τίτλος γερμανόφωνου μυθιστορήματος του Τσεχοεβραίου συγγραφέα Φραντς Κάφκα. Ξεκίνησε να γράφεται το 1914 και δημοσιεύτηκε μετά το θάνατο του, το 1925, από το φίλο του Μαξ Μπροντ, παρά το γεγονός ότι ο Κάφκα επιθυμούσε να καταστραφούν τα χειρόγραφα του ατελείωτου έργου του. Με βάση το βιβλίο γυρίστηκε σε ταινία το 1962 από τον Όρσον Ουέλς με τον αγγλικό τίτλο « The Trial» και με πρωταγωνιστή τον Άντονι Πέρκινς και το 1993 με τον ίδιο τίτλο «Η Δίκη ( γερμανικά: Der Prozeβ) από τον Ντέιβιντ Χιουζ και με πρωταγωνιστή τον Άντονι Χόπικινς.

Κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ο τραπεζοϋπάλληλος Γιόζεφ Κ. Στη ζωή του δεν συμβαίνει τίποτα εξαιρετικό, η ισορροπία ωστόσο της ζωής του ανατρέπεται, όταν μια μέρα δυο άγνωστοι χτυπούν την πόρτα του σπιτιού του και του ανακοινώνουν ότι θα τον οδηγήσουν στον ανακριτή. Μετά την απροσδόκητη και παράλογη σύλληψη του, αφήνεται προσωρινά ελεύθερος. Ο ίδιος όμως χάνει την ηρεμία του και πιστεύει διαρκώς ότι είναι ένοχος. Όταν τον καλούν και ανάκριση, ο Γιόζεφ Κ. βρίσκεται σε μια τεράστια αίθουσα δικαστηρίου αντιμέτωπος με μία ομάδα από γέρους δικαστές που τον τυραννούν με τις ερωτήσεις τους, Καθώς εκείνος είναι απόλυτα βέβαιος για την αθωότητα του και προσπαθεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του, στο τέλος φεύγει από το δικαστήριο με την εντύπωση πως τους έχει πείσει.

Καθώς ο ίδιος έχει πλέον βουλιάξει σ΄ ένα αδιάβατο τέλμα κατηγοριών, πιστεύει πως ένας δικηγόρος θα μπορούσε να τον βοηθήσει να ξεφύγει και να αποδείξει την αθωότητα του. Δυστυχώς όμως ο δικηγόρος, όργανο της εξουσίας ο ίδιος, σπρώχνει τον Γιόζεφ Κ. βαθύτερα στον λαβύρινθο της γραφειοκρατίας που έχει μπλεχτεί. Αναζητά τότε τη βοήθεια ενός ζωγράφου κι ενός ιερέα. Δυστυχώς όμως στο τέλος η επιστήμη, η τέχνη και η θρησκεία αδυνατούν να τον βοηθήσουν.

Ολόκληρος ο κόσμος μετατρέπεται σε προέκταση του δικαστηρίου, αφού στο βλέμμα του κάθε συμπολίτη του αντικρίζει κι έναν πιθανόν δικαστή. Σιγά – σιγά καθίσταται συνείδηση μέσα στο μυαλό του πως η δίκη ήδη γίνεται, με κατηγορούμενο τον ίδιο, για ένα έγκλημα που ο ίδιος αγνοεί. Βλέποντας πως καμία προσπάθειά του δεν μπορεί να φέρει ένα θετικό για τον ίδιο αποτέλεσμα, περιμένει απλώς τη μέρα που θα μάθει την ποινή που θα του επιβάλουν. Ένα βράδυ δύο μαυροντυμένοι άνδρες του ζητούν να τους ακολουθήσει ως την άκρη της πόλης. Ανίκανος πια να καταλάβει αλλά και να αντιδράσει, ο Γιόζεφ Κ. τους ακολουθεί σ’ ένα έρημο λατομείο, για να εκτελεστεί σε λίγο ψυχρά και απάνθρωπα με μια μαχαιριά στο στήθος.

Συνακόλουθα, όταν αναφερόμαστε σε εχθρικό, ανέστιο κόσμο το μυαλό μας εστιάζει ενδεχομένως σ΄ έναν άλλο κόσμο, που ομοίως ανακαλεί εικόνες σκότους, παραλογισμού και εγκλεισμού μέσα σε ψηλά και αδιαπέραστα τείχη. Τα τείχη συνεπώς του μοντερνιστή συγγραφέα και δημιουργού Φρανς Κάφκα, παραπέμπουν αυτόματα στο είδος μιας εξόχως ιδιότυπης και μοναδικής γραφής που δικαίως πλέον αυτοπροσδιορίζεται ως Καφκική. Θολά, αδιευκρίνιστα τοπία που οδηγούν τον ήρωα Γιόζεφ Κ. στα άδυτα μιας ακατανόητης και αδυσώπητης γραφειοκρατίας, συνθέτουν το σκηνικό όπου το εμβληματικό αυτό έργο διαδραματίζεται.

Το γραφειοκρατικό σύμπαν του Κάφκα παραπέμπει στους αδιέξοδους δρόμους της ύπαρξης, όπου η ψυχή του ανθρώπου βολοδέρνει ασταμάτητα στη μεθόριο που χωρίζει τη ζωή από το θάνατο, την ελπίδα από την απόγνωση. Η κάθε στιγμή που διατρέχει το έργο, φωτίζεται και συγχρόνως συσκοτίζεται από το διαρκώς αιωρούμενο στοίχημα της ύπαρξης: Θα καταφέρει ο άνθρωπος να διαβεί το σκοτεινό τούνελ των ενοχών που η ίδια η ύπαρξη του φόρτωσε στους ώμους του ή θα συρθεί στους αόρατους μηχανισμούς που ή ίδια η δίκη-παρωδία προνόησε γι΄ αυτόν; Πόσο υπεύθυνος είναι εν τέλει ο άνθρωπος για την προσωπική του εξαθλίωση και σε ποιο βαθμό αθωώνεται υπό το πρίσμα της αδυναμίας του να ελέγξει ο ίδιος την ύπαρξη του;

Το ασαφές, ονειρικό σύμπαν του συγγραφέα τεχνηέντως κατακερματίζεται σε άπειρα μικρά δικαστήρια, που η κρίση τους διέπεται από την ετυμηγορία ενός αθέατου και απρόσιτου δικαστηρίου. Η τελική απόφανση σηματοδοτεί και την κορυφογραμμή των ενοχών του ανθρώπου, καθώς η δίκη φαντάζει στα μάτια μας ως ένα ατελεύτητο δράμα, ένας κακοτράχαλος ανήφορος ενός ολοένα μετατοπιζόμενου Γολγοθά.

Ο πληθυντικός που σκοπίμως χρησιμοποιείται, σηματοδοτεί και την ύπαρξη όλων εμάς που είχαμε τη χαρά να διαβάσουμε το βιβλίο κι όχι τόσο την εσωτερική μας δέσμευση για ένα τόσο ανέλπιδο και σισύφειο εγχείρημα. Η πλήρης ταύτιση τόσο με τον ήρωα όσο και με το πλαίσιο του έργου ανήκει μοναχά στο συγγραφέα, ο οποίος κατορθώνει αριστουργηματικά να συνθέσει το όνειρο με τη φαντασία, την υπόθεση μ΄ ένα δυνητικό γεγονός.

H μοναχική ωστόσο πορεία του συγγραφέα, δεν μας αφήνει ασυγκίνητους. Το βιβλίο του δημιουργού ξεγλιστρά από τις γραμμές του και εντάσσεται αβίαστα στις προσωπικές ιστορίες του καθενός ξεχωριστά, αφού η υπέρτατη ενοχή που νιώθει ο άνθρωπος απέναντι στη δική του ύπαρξη συνίσταται στην αδυναμία του ιδίου να την ελέγξει.

Καθώς ο ίδιος βολοδέρνει στους αδιέξοδους διαδρόμους της σκέψης του, συναντά τον Κάφκα που περιπλανιέται στους γραφειοκρατικούς διαδρόμους της απόγνωσης του. Η γραφειοκρατία συνεπώς στον ασαφή, πολυεπίπεδο κόσμο του Κάφκα είναι η εκδίκηση του Θεού-δικαστή απέναντι στη θρασεία έκκληση του ανθρώπου να τον συναντήσει. Είναι η απάντηση της εξουσίας στην ανέκκλητη δίψα του ανθρώπου να ορίσει τη δική του ύπαρξη.

Κυριάκος Στυλιανού
Αντιπρόεδρος της Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου
Εκπαιδευτικός – Λογοτέχνης