Αρθρογραφία

Λογοτεχνία και Ανατρεπτικότητα – Ιωσήφ Σ. Ιωσηφίδης

ΙΩΣΗΦ Σ. ΙΩΣΗΦΙΔΗΣ.

Εισαγωγή

Ανατροπή είναι η αποτίναξη μιας παγιωμένης ‘κατάστασης’, μιας προκατάληψης, ενός στερεότυπου, ενός καθεστώτος, ενός δόγματος. Ο ανατροπέας αναζητεί τη δική του αλήθεια ή την αποκατάστασή της και επινοεί μια προοδευτική, για τον ίδιον, λύση. Το ίδιο κάνει ένα παιδί όταν χαλάει ένα στημένο lego, και ξαναστήσει δική του κατασκευή. Υπάρχει και η ανατροπή για χάρη της ανατροπής. Αλλά η λογοτεχνία δεν γράφεται ‘επί ματαίω’, δεν οχλαγωγεί. Ανατρέπει για να κάνει κάτι νέο ή για να θεραπεύσει το παλιό. Συχνά ανατρέπει με λόγο παράλογο για να προβληματίσει, να σαλέψει στάσιμα νερά.

Βέβαια, ο λογοτέχνης όταν κάνει ανατροπή, γνωρίζει εκ των προτέρων ότι πολλοί θα αντιδράσουν, γιατί τους ενοχλεί η διατάραξη αυτού στο οποίο συνήθισαν ή αρέσκονται ή βολεύονται ή από το οποίο δεσμεύονται ψυχολογικά ή κοινωνικο-οικονομικά. ‘Τα πάντα ρει’, και στην προκειμένη πρέπει οι ηγέτες – ακόμη και οι λογοτέχνες – να προσαρμοζόμαστε στα της αλλαγής και να επιτυγχάνουν στη Διαχείριση της Αλλαγής.

Ανατροπές στη Λογοτεχνία της Κλασικής Ελλάδας

Αρκετοί ποιητές της κλασικής Ελλάδας δελεάστηκαν από τον όρο ανατροπή. Επέλεξαν συνειδητά ν’ ανατρέψουν ή εκλογικεύσουν αντιλήψεις ή ιδεοληψίες της εποχής τους.

Όμηρος: εξαιρετικά δείγματα ανατρεπτικότητας

Πρώτος ο Όμηρος ανατρέπει την ιδέα ότι ένας πόλεμος κερδίζεται μόνο με όπλα και επινοεί τον Δούρειο Ίππο, δηλαδή την ‘ευφυία στον πόλεμο’, κάτι που επαληθεύεται στην εποχή μας με τους πολέμους τεχνολογίας και βιολογίας. Πρώτος ο Όμηρος βάζει μύστες, τον Λαοκόοντα και την Κασσάνδρα, να προφητεύουν τον χαμό της Τροίας και τους θέλει να έχουν τραγικό τέλος. Ο Ποιητής θέτει από τότε το σύγχρονο θεώρημα: ‘Μια ανατροπή ανατρέπεται και δεν θα ωφελήσει τον λαό, αν αυτός δεν την αποδεχθεί.’

Η πιο ισχυρή ανατροπή στην Οδύσσειά του είναι όταν ο Οδυσσέας, λόγω νόστου, απορρίπτει την αθανασία που του προσφέρει η Κίρκη για να τον έχει πάντα κοντά της εραστή, κι αυτός τελικά προτιμά να ζήσει πίσω στην πατρίδα, στην επίγεια κλίνη του. Αλλού ο Όμηρος ανατρέπει ‘το φυσιολογικά αναμενόμενο’ και γράφει : τον Οδυσσέα αναγνώρισε ο ετοιμοθάνατος σκύλος του και όχι η Πηνελόπη, που ξέχασε τη ‘φάτσα’ του και του ζήτησε να τοξοβολήσει για να διαπιστώσει ότι ήταν άριστος, ‘άρα εκείνος’.

Ο Όμηρος πρωτοτυπεί με μια ανατροπή της ‘χρυσής τομής’, του ‘ναι μεν, αλλά’, ή της ‘ελεγχόμενης ανατροπής’. Ιδού πώς: Ο Οδυσσέας ποθεί ν’ απολαύσει το ηδονικό τραγούδι των Σειρήνων. Ευφυώς ο Όμηρος – που δεν θέλει ν’ αποπρασανατολιστεί ο Οδυσσέας και να χάσει την πορεία του προς την Ιθάκη – τον δένει στο κατάρτι και βάζει κερί στ’ αυτιά των κωπηλατών του. Ανατροπή υπό έλεγχο και ο στόχος του, στόχος.

Ικανοί ηγέτες και λογοτέχνες αναζητούν την Αλλαγή, όμως θέλουν και Διαχείρισή της.

Οι ανατροπές του ιαμβογράφου Αρχίλοχου για έναν καλύτερο άνθρωπο

Ο ιαμβογράφος Αρχίλοχος ο Πάριος, στο ποίημα του για την ασπίδα, ανατρέπει ‘τα πιστεύω’ του Ομήρου για την ιερή πολεμική χρήση της, προτείνει ριψασπία, χαίρεται που κατάφερε να σωθεί και αδιαφορεί για την ασπίδα του έχασε ή έκρυψε κάπου. Ο Αρχίλοχος δέχτηκε δριμεία κριτική από τους σύγχρονούς του και μεταγενέστερούς του, αφού η ιδέα της ριψασπίας ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τον ομηρικό κόσμο και τα ομηρικά ιδεώδη· Η εγκατάλειψη της ήταν μεγάλη καταισχύνη για τον ρίψασπη. Ακόμη ανατρέπει τις πάγιες δοξασίες περί παντοδυναμίας των θεών, που πότε υψώνουν τον άνθρωπο και πότε τον γκρεμίζουν (ίδια η άποψη του Ησίοδου για ον Δία στο «Έργα και Ημέραι»). Θεωρεί, ωστόσο, ο Αρχίλοχος πως οι θεοί δίνουν στους ανθρώπους την ‘τλημοσύνη’, την υπομονή με θάρρος, ως φάρμακο για τα κακά που τους συμβαίνουν.

Δεν τον συγκινούν τα έπη του Ομήρου. Θέλει την αρχαία ελληνική σκέψη να στρέφεται από το μακρινό επικό στο κοντινό και ουσιώδες, από το πάλαι ποτέ , στο νυν, από θεούς και ήρωες στην ειρήνη, στον άνθρωπο στα προβλήματά του σε καιρό πολέμου. Η υστεροφημία και το κλέος που συνιστούν βασικές ιδέες στον ομηρικό κόσμο, για τον ίδιο είναι ουτοπία. Κανείς δεν γίνεται σεβαστός μετά τον θάνατό του. Όλοι επιδιώκουν την εύνοια των ζωντανών ενώ οι πεθαμένοι πολύ γρήγορα ξεχνιούνται. Όμοια έγραφε ο Σημωνίδης πως ‘έχοντας φρόνηση, δεν σκεφτόμαστε τον νεκρό πάνω από μια μέρα’.

Στην εποχή του, των αλλαγών και ανακατατάξεων, γράφει ανατρεπτικά για τα ιδανικά, τους όρκους, για την αντεκδίκηση σε όποιον τον βλάπτει, τον έρωτα, τον πόλεμο, τον θάνατο. Θεωρεί ότι ψέγοντας τον άνθρωπο και τις παλιές του ξεπερασμένες δοξασίες θέλει να τον κάνει καλύτερο, ενώ πάντα προτάσσει το μέτρο, ως το ύψιστο ιδεώδες.

Οι τραγικοί και καινοτόμες ανατροπές/ αλλαγές.

Ο Αισχύλος στο έργο του ‘Πέρσες’ ανατρέπει τα θεατρικά δεδομένα. Πρώτον γιατί ενσωματώνει καινοτόμα την Ιστορία στο θέατρο (ήττα των Περσών στη Σαλαμίνα) και δεύτερον γιατί χρησιμοποιεί ‘το φανταστικό ως εργαλείο θεάτρου’, αφού δημιουργεί το φάντασμα του Δαρείου που κατεβαίνει να κατακρίνει τον γιο του Ξέρξη για την έπαρση –παρότι συνήθης σε ηγεμόνες – αφού ως ύβρις ήταν αιτία της ήττας του στη Σαλαμίνα.

Μα και ο Ευριπίδης είναι ανατροπέας αφού αμφισβητεί την ισχύ των Ολυμπίων Θεών.
Με τόλμη ανατρέπει και τον γνωστό μύθο της Ελένης – στο ομώνυμο έργο του – αφού, διαρκούντος του Τρωϊκού, τη θέλει στην Αίγυπτο αλλά και πρόσχημα για τους Αχαιούς να πολεμούν στην Τροία για το χρυσό της. Ανατρέπει την υστεροβουλία του πολέμου.

Ανατρέπει θεσμούς πόλης ο Σοφοκλής με την Αντιγόνη του. Μ’ αυτήν όχι μόνο ενισχύει τη θέση της γυναίκας μα την ιεροποιεί ως άτομο αρχών με άποψη. ‘Δεν γεννήθηκα να μισώ αλλά ν’ αγαπώ’, ήταν η προ-Χριστού χριστιανική ανατρεπτική αντίστασή της.

Οι κλασικοί της Κλασσικής Ελλάδας τόλμησαν και δημιούργησαν με την τέχνη τους ένα ‘ίδιον ορθολογισμό’ με νέα όπλα του λόγου όπως οι εικόνες, οι συμβολισμοί κι άλλα μέσα με στόχο ν’ ανατρέψουν ισχύουσες διαβλητές πολιτικές ή κοινωνικές ιδέες.

Η Κωμωδία του Αριστοφάνη, ως μέγιστη λογοτεχνική ανατροπή

Ο κατ’ εξοχήν αρχαίος ποιητής-ανατροπέας ήταν αναμφίβολα ο Αριστοφάνης. Στόχευε αυθαίρετους πολιτικούς αλλά κι αυτόν τον Σωκράτη. Επηρεασμένος από τις τραγωδίες του Ευριπίδη και τις διδασκαλίες του Σωκράτη, γράφει πρώτα την κωμωδία ‘Αχαρνείς’ ανατρέποντας τη θέση του ηγέτη Κλέωνα και τα επιχειρήματα του στρατηγού Λάμαχου περί πολέμου, και κηρύσσει την ειρήνη. Ειρήνη κηρύσσει στην κωμωδία ‘Λυσιστράτη’. μα και στην κωμωδία ‘Ειρήνη’, όπου ο ήρωάς του Τρυγαίος φτάνει στον ουρανό και αθέατος παρακολουθεί τον Πόλεμο να βάζει τις πόλεις στο γουδί για να τις κοπανήσει. Φαντασία με χιούμορ, τα όπλα του ν’ ανατρέψει τη μανία των Αθηναίων για πόλεμο.
Απογοητευμένος από την τροπή του Πελοποννησιακού Πολέμου γράφει την κωμωδία ‘Όρνιθες’ και διακωμωδεί τους συκοφάντες και κόλακες του δήμου, αλλά και θεωρίες για νέα πολιτεύματα. Επίσης, με τις ‘Νεφέλες’ ανατρέπει τις θέσεις του Σωκράτη περί Παιδείας. Κι ενώ στη ‘Λυσιστράτη’ ενισχύει τη θέση της γυναίκας – που στην Αθήνα ήταν χαμηλή – με βωμολοχίες ως όπλα ανατροπής καταγγέλλει ότι του φαίνεται σαθρό.

Ανατροπή από τον Σωκράτη : ‘έν οίδα, ότι ουδέν οίδα’

Ο Πλάτων αναφέρει τη ρήση του Σωκράτη ‘έν οίδα, ότι ουδέν οίδα’. Στις μέρες μας επιβεβαιώνεται ως το φαινόμενο Dunning-Kruger. Οι δύο επιστήμονες, έπειτα από έρευνες τους σε διάφορα πεδία (Αγγλική Γλώσσα, Λογική, χιούμορ), κατέδειξαν ότι οι άνθρωποι που γνωρίζουν λιγότερα θεωρούν τους εαυτούς τους αυθεντίες. Κι εξηγούν: ‘’Οι άνθρωποι αυτοί δεν προβαίνουν απλώς σε λανθασμένα συμπεράσματα και σε ατυχείς επιλογές. Η ανικανότητά τους τούς κλέβει τη μεταγνωστική ικανότητα για να το συνειδητοποιήσουν’’ (Journal of Personality and Social Psychology 77(6):1121-34, January 2000) και δεν κατανοούν τα λάθη τους, έστω ορατά. Αντίθετα, άνθρωπος που έχει συνείδηση της άγνοιάς του αφήνει πάντα ένα περιθώριο λάθους. Γνωρίζει ότι δεν κατέχει όλη τη γνώση· ζητά να μάθει κι άλλα για να γίνει πιο σοφός. Η συνειδητοποίηση της άγνοιας είναι πιο σημαντική από τη γνώση που είναι σχετική κι αλλάζει στον χρόνο.
Η ρήση αυτή είναι κατ’ εμένα η πιο ανατρεπτική και επαναστατική ανά τους αιώνες.

Ανατροπή από τον Απόστολο Παύλο και τον Ιερό Αυγουστίνο: ‘Περί Αγάπης’

Στην Επιστολή προς Κορινθίους ο Απ.Παύλος ανατρέπει τα πάντα, υπέρ της αγάπης: «Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον. Και εάν έχω προφητείαν και ειδώ τα μυστήρια πάντα και πάσαν την γνώσιν, και εάν έχω πάσαν την πίστιν, ώστε όρη μεθιστάνειν, αγάπην δε μη έχω, ουδέν ειμί. Και εάν ψωμίσω πάντα τα υπάρχοντα μου, και εάν παραδώ το σώμα μου ίνα καυθήσομαι, αγάπην δε μη έχω, ουδέν ωφελούμαι. Την επιστολή του 13ου Απόστολου την κατατάσσω 1η στην σπάνια ‘Ποίηση περί αγάπης’.
Εξίσου ανατρεπτικός ο Ιερός Αυγουστίνος όταν έγραφε ‘Αγάπα, και πράξε ό,τι θέλεις’.

Λογοτεχνία και ανατρεπτικότητα κατά τον Μεσαίωνα

Ανατρεπτικός, ως προς την έννοια της γνώσης, είναι ο Δάντης, αφού στην ποίησή του θεωρεί την αμφιβολία ότι ‘τον θέλγει όχι λιγότερο από τη γνώση’. Όμως, αυτό είναι η εκκίνηση της επιστήμης και της Σωκρατικής έρευνας. ‘Αμφιβάλλεις, άρα ερευνάς για το νέο ή το αληθινό που παραμορφώνει η πλάνη’. Ανατρέπει τις ιδεοληψίες ότι ο καθένας μπορεί να είναι διαφορετικός με διάφορα κόλπα. Ο καθένας είναι μόνο αυτό που είναι.

Κάθετη είναι η ανατροπή του Μολιέρου, ιδίως στο έργο του ‘Ταρτούφος’, με την οποία κωμωδία ανατρέπει και καταγγέλλει τους αριστοκράτες υποκριτές της εποχής του, και άτομο ανήθικο που προσποιείται ότι είναι ηθικός, εξ’ ου έκτοτε ο όρος ‘ταρτουφισμός’.

Ο Γκαίτε ξέρει στα γραπτά και στις ρήσεις του να ενσταλάζει ανατρεπτικές ιδέες- στον Φάουστ και σ’ άλλα έργα του – με χιούμορ, ειλικρίνεια και ευφυία, παρά με διδακτισμό. Πιστεύω ότι έτσι είναι πιο πειστικός π.χ. όταν λέει ανοιχτόκαρδα «Κι αν εγώ σ’ αγαπώ, εσένα τι σε νοιάζει;», εννοεί ότι με την αγάπη απλώς προσφέρεις, ευγενώς, χωρίς αντάλλαγμα, χωρίς άδεια ή κανονισμούς. Και ενώ οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν ‘Η αξία ενός ηγέτη φαίνεται, όταν αναλάβεις την εξουσία στα χέρια σου’, ο Γκαίτε το ανατρέπει και λέει ευφυώς ‘Ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου φαίνεται απ’ αυτό που θεωρεί αστείο’.

19ος και 20ος αιώνας. Ανατροπή με λογοτεχνία του παράλογου και του σουρεαλισμού

Ο Γερμανός Γκέοργκ Μπύχνερ (1813-1837) υπήρξε ο ανατροπέας που επηρέασε όλο το θέατρο των τελευταίων 150 ετών. Τον διεκδικούν ως ‘δικόν τους’ νατουραλιστές και εξπρεσιονιστές. Έγραψε πρώτος για το πολιτικό θέατρο και το θέατρο του παραλόγου. Φιλοσοφικά ήταν υλιστής και πολιτικά επαναστάτης. Με το 1ο έργο του ’Αγγελιοφόρος της Έσσης’ (1834), καλεί τους αγρότες να εξεγερθούν, με σύνθημά τους «Ειρήνη στις καλύβες! Πόλεμος στα παλάτια!». Ανατρεπτικό είναι το ημιτελές έργο του ‘Βόυτσεκ’. Θα έλεγα ότι άνοιξε δρόμο στους ανατροπείς-θεατράνθρωπους που είχαν ως εργαλείο ‘το παράλογο’, όπως ο Μπέκετ, ο Ίψεν, ο Ιονέσκο και ο Καμύ με αντίστοιχα έργα τους τα : ‘Περιμένοντας τον Κοντώ’, ‘Ρινόκερος’, ‘Ένας εχθρός του λαού’ και ‘Ο ξένος’.

Ο Πάμπλο Γκουτιέρεθ στο βιβλίο του “Τα ανατρεπτικά βιβλία” υμνεί τη θεραπευτική δύναμη της λογοτεχνίας. Αν ένα βιβλίο προτείνει μια ανατροπή και συγκεκριμένα το αναποδογύρισμα θέσης, δόγματος, δοξασίας, στάσης ζωής ή και καταπίεσης, συχνά απελευθερώνει τον αναγνώστη από τη φυλακή όπου τον ενέκλεισαν ‘κάποιοι άλλοι’ ή οι περιρρέουσες συνθήκες ή ένα ανελεύθερο καθεστώς. Αυτό το άτομο-αναγνώστης ‘ανεπαισθήτως τον ενέκλεισαν εντός των τειχών’, όπως έγραψε ο Καβάφης στα ‘Τείχη’.

Ειρωνεία, ως μέσο λογοτεχνικής ανατροπής/ αποδόμησης

Ο Γάλλος Νομπελίστας Ανατόλ Φρανς, πρώτος χρησιμοποίησε την ειρωνεία ως όπλο αθόρυβο, για να αντιμετωπίσει τον τύραννο ηγέτη, την ύβρη του, τη διαφθορά του. Ήταν αγαπημένος συγγραφέας του Κωνσταντίνου Καβάφη, που κατά την άποψή μου, ακολούθησε το παράδειγμα του Φρανς, αλλά με πιο συγκεκαλυμμένο τρόπο αφού όταν ήθελε να ψέξει το καθεστώς των Άγγλων στην Αίγυπτο, αντλούσε παραδείγματα από αποτυχημένους ηγέτες της Ρωμαϊκής ή της Βυζαντινής περιόδου. Και οι δύο, Φράνς και Καβάφης, ανέτρεπαν ‘υπόγεια’ με ειρωνεία, που αποδομεί αθόρυβα ηγέτες.

Λογοτεχνική ανατροπή με προφητεία ή αλληγορικό μύθο

Ένα έργο εμβληματικό ως προς την ανατρεπτικότητα ήταν η νουβέλα του Τζορτζ Όργουελ ‘1984’. Την έγραψε στη δεκαετία του ‘40 και αναφερόταν στο μακρινό για τότε μελλοντικό έτος 1984· μια ανατριχιαστική και συνάμα ακριβής προφητεία για το μέλλον του κόσμου, μια εξιστόρηση της μοναχικής πορείας του ατόμου και κυρίως της μάχης του ενάντια στο σύστημα. Ο Όργουελ ‘διείδε’ από μακριά μια ’ισχυρή μηχανή’, άρτια εξοπλισμένη και ακατάλυτη, που αποσκοπεί να ελέγχει απολυταρχικά το άτομο και να του καταργεί κάθε δικαίωμα και κάθε ελευθερία, φυσική και πνευματική. Ο πολίτης του 1984, όπως και αυτός του 2020, ναι μεν δεν αλυσοδένεται, μα ελέγχεται ως δεσμώτης για να μη φτάσει στην ορθή γνώση ή σωστή πληροφόρηση αλλά στην παραποιημένη. Έτσι αναισθητοποιείται κι εθίζεται στο να λατρεύει είδωλα. Ασπάζεται ψευδο-αλήθειες, μισεί αυτούς που το Σύστημα τού δακτυλοδείχνει. Σαν γράφτηκε το έργο για ανατροπή του τύραννου, η αφορμή ήταν ο Χίτλερ. Ήταν λογοτεχνική ανατροπή ν’ αφυπνίσει τον άνθρωπο ώστε να μάθει να αντιστέκεται. Η ιστορία επαναλαμβάνεται σήμερα σε άλλες φόρμες, αλλά το έργο του Όργουελ συνεχίζει να κρούει τον κώδωνα για ανατροπή του οποιουδήποτε νέου τύραννου. Σήμερα σε περιοχές της γης η σκέψη και ο έρωτας είναι στο εδώλιο, η γνώση πνίγεται σε πηκτή λίμνη παραπληροφόρησης. Στο έργο ‘1984’ η προειδοποίησή : ‘Big Brother is watching you’, επαληθεύεται στις μέρες μας τόσο, μα τόσο ηχηρά, 80 χρόνια μετά τη συγγραφή του. Η ανατροπή του Όργουελ επαγρυπνεί.

Η λογοτεχνία δεν παύει να έχει μια αθόρυβη στρατηγική για άσκηση κριτικής σκέψης από τον αναγνώστη. Η ειρωνεία με φαντασία ως καταγγελία, η προφητεία ως αφύπνιση του αναγνώστη κ.ά. είναι ανατρεπτικά μέσα που μας χάρισε η λογοτεχνία.Ο μέγας ποιητής του 20ου αιώνα Τ.Σ.Έλιοτ, στο συγκλονιστικό ποίημά του ‘Οι κούφιοι άνθρωποι’ της Συλλογής του ‘Έρημη χώρα’, προφητεύει κασσανδρικά τα όσα στις μέρες μας είναι τόσο τραγικά αληθινά, και μιλά σαν Όργουελ, αλλά με γλώσσα ποίησης

Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι
Είμαστε οι άνθρωποι οι παραγεμισμένοι
Σκύβουμε μαζί ομαδικά
Καύκαλα γεμάτα
άχυρα. Αλίμονο!
Οι φωνές μας είναι ξηρές
Όταν όλοι μαζί ψιθυρίζουμε
Ήσυχες χωρίς νόημα κανένα
Σαν αγέρας στα ξερόχορτα
Ή σαν ποδάρια ποντικιών σε σπασμένα γυαλιά
Μες στο ξερό μας κελάρι.

Σχήμα δίχως φόρμα,
Σκιά δίχως χρώμα,
Δύναμη σε παράλυση
Χειρονομία χωρίς κίνηση
………………………….
Ας μη βρεθώ πιο κοντά
Στου θανάτου το ονειρεμένο βασίλειο
Κι επίσης ας φορέσω

Τέτοιες επιτηδευμένες μεταμφιέσεις
Πετσί ποντικού, τομάρι, δέρμα κορακιού,
Σ’ ένα χωράφι
Και ας συμπεριφέρομαι όπως ο άνεμος
Όχι πιο κοντά –
……………………….
Στο ανάμεσο της επιθυμίας
Και του σπασμού
Στο ανάμεσο της δύναμης
Και της ύπαρξης
Μεταξύ της ουσίας
Και της καθόδου
Πέφτει η σκιά
Γιατί για Σένα είναι η Βασιλεία
………………………………………………..
Με αυτόν τον τρόπο τελειώνει ο κόσμος
Με αυτόν τον τρόπο τελειώνει ο κόσμος
Με αυτόν τον τρόπο τελειώνει ο κόσμος
Όχι με βρόντο, αλλά με λυγμό.

Η ανατροπή του Έλιοτ κατευθύνεται και προς τον αναγνώστη. Τον προειδοποιεί με λυγμό ότι θα γίνει κούφιος και ότι ο κόσμος θα λήξει έτσι χωρίς να ήχο ν’ αντιληφθούμε. Λυγμό νιώθει ο ποιητής και τον μεταδίδει στον αναγνώστη για να τον συγκινήσει ώστε να πάψει να είναι κούφιος ανήμπορος πολίτης. Με την συγκινησιακή αυτή ανατροπή ο ποιητής αναποδογυρίζει και το πλούσιο τραπέζι της Belle Epoche, όπου μεθούσε ο πολίτης και δεν έβλεπε το επερχόμενο δράμα. Αναποδογύρισμα για να τον συνετίσει.

Σύγχρονη Ελληνική και Κυπριακή λογοτεχνία

Στη σύγχρονη Ελληνική και Κυπριακή λογοτεχνία τα παραδείγματα λογοτεχνικής ανατρ0πής είναι αρκετά. Θα περιοριστώ να αναφέρω τα πιο κάτω χαρακτηριστικά.

Από άποψη γλώσσας, εκπλήσσει ο Σολωμός που όταν εγκατέλειψε την Ιταλική για να στραφεί στην Ελληνική – μετά από παραίνεση του Σπυρίδωνα Τρικούπη το 1822 – αγνόησε την αριστοκρατία, ανέτρεψε τη χρήση της καθαρεύουσας κι επέλεξε τη ‘λαϊκή’ δημοτική, επηρεασμένος από τα δημοτικά άσματα και την κρητική ποίηση Κορνάρου. Ήταν προσωπική πνευματική ανατροπή με στόχο να ακούγεται πλατιά στον λαό. Πολύ-ορκίστηκε στον στόχο αυτό και δείγμα είναι οι ‘Ελεύθεροι Πολιορκη(σ)μένοι’.Ενώ στο έργο του ‘Η γυναίκα της Ζάκυνθος’ ανατρέπει και απογυμνώνει την υποκρισία των πλούσιων Ζακυνθινών, όταν οι Μεσολογγίτισσες τους ζητούσαν ελεημοσύνη για τον αγώνα επιβίωσης του Μεσολογγίου. Φρονώ ότι στο βάθος ο Σολωμός καταγγέλλει τους πλούσιους αδελφούς του για στέρηση της κληρονομιάς του, επειδή ήταν νόθος.

Ο Καβάφης στο ποίημα ‘Θερμοπύλες’ επιχειρεί μια υπόγεια ανατροπή, αφού πέρα από τον Λεωνίδα και τους Σπαρτιάτες, υπαινισσόταν τους Αιγυπτιώτες Έλληνες που, με αρχηγούς τον Μπενάκη και τον Αβέρωφ, μάχονταν να περισώσουν τις περιουσίες τους από τα νύχια των αποικιοκρατών Άγγλων. Ο ποιητής δεν μπορούσε να κάνει ανοικτή ανατροπή, μόνο αλληγορική, γιατί εργαζόταν στην Αγγλική Εταιρεία Υδάτων.

Ο Καρυωτάκης στο ποίημά του ‘Στο άγαλμα της Ελευθερίας που φωτίζει τον κόσμο’ ανατρέπει όλες τις δοξασίες περί ελευθερίας στην Αμερική γράφοντας ‘’Λευτεριά, Λευτεριά, σχίζει, δαγκάνει / τους ουρανούς το στέμμα σου. Το φως σου, / χωρίς να καίει, τυφλώνει το λαό σου. / Πεταλούδες χρυσές οι Αμερικάνοι, / λογαριάζουν πόσα δολάρια κάνει / σήμερα το υπερούσιο μέταλλό σου’. Και μάλλον γι’ αυτό καταδιώχθηκε.

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος με το ποίημα «Ο δρόμος» – παράλληλο με το ποίημα ‘Δαρείος’ του Καβάφη– ανατρέπει δοξασίες (όπως ο Καβάφης) με τεχνική του αποσυμβολισμού. Αφυπνίσει τον άνθρωπο να μη λησμονεί ποτέ τη θνητότητά τους. Η ζωή ανατρέπει φιλοδοξίες, γι’ αυτό προτείνει σύνεση, μέτρο, όχι αλαζονεία και μέθη – όπως ο Δαρείος.

Ο Σεφέρης, πρεσβευτής το επάγγελμα, άρα υποχρεωμένος να γράφει ποίηση με υπαινιγμούς, συμβολισμούς και αλληγορίες, θέλοντας να αποδομήσει τη Χούντα έγραψε το ποίημα ‘Οι γάτες του Άη Νικόλα’ – βασισμένο σ’ ένα μεσαιωνικό μύθο της Κύπρου – όπου οι γάτες που κυνηγούν τα φίδια είναι οι αντιστασιακοί αγωνιστές, τα δε φίδια οι εγκάθετοι της Χούντας. Μάλιστα ‘τιμωρεί’ τη Χούντα με το τελευταίο ποίημά του ‘Επί ασπαλάθων’ βασισμένο σε μια διήγηση του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία οι Αθηναίοι ξέθαψαν τον τύραννο για να τον σύρουν στα αιχμηρά αγκάθια ασπαλάθων.
Όσο για τους πολέμους, στο ποίημα του ‘Ελένη’ ακολουθεί τον Ευριπίδη και ανατρέπει, λέγοντας ότι ο Τρωϊκός δεν έγινε για το κάλλος της Ελένης μα για το χρυσό της Τροίας.

Ανατροπές επιχειρούν ο Καζαντζάκης με το έργο του ‘Ο Χριστός ξανασταυρώνεται’. Τον ακολουθεί ο Ντίνος Χριστιανόπουλος στο ποίημα του ‘Η Μαγδαληνή’. Σύγχρονη πολιτική και κοινωνική ανατροπή κάνει ο Αναγνωστάκης στο ποίημα του ‘Επιτάφιος’, όπου ειρωνεύεται ύπουλους κόλακες και χαφιέδες που θησαύρισαν ενόσω ζούσαν.

Η Λογοτεχνία της Ελλάδας βρίθει από ανατροπές, και τα πιο πάνω είναι μικρό δείγμα.

******

Οι ανατροπές στην Κυπριακή ποίηση είναι μετρημένες όμως έντονες. Στη Συλλογή του «Ηλίου και Σελήνης άλως» του Κυριάκου Χαραλαμπίδη η Αφροδίτη, ως ποιητική persona, παγιώνει παλαιότερα μοτίβα, ανακαινισμένα στο πλαίσιο της ζωής και του θανάτου. Ωστόσο σε άλλα ποιήματα ανατρέπει τα πιο πάνω και δίνει μια χριστιανική απάντηση στα ‘αφροδίσια’. Ακόμη μετασχηματίζει αισθητικά το πρόσωπο του Χριστού, τον ανατρέπει σε βαθμό προκλητικό, όμως δεν του αποστερεί τη θεολογική υπόστασή. Τον προβάλλει οικουμενικό, με βαθύ αρχετυπικό σχήμα λόγου. Ο ίδιος λέει: ‘η Ορθοδοξία περιέχει μεγαλειωδώς τη δυνατότητα της αναίρεσής της’. Ακόμη στη Συλλογή ‘Μεθιστορία’, ανατρέπει και απομυθοποιεί ιστορικές μορφές Κυπρίων μαρτύρων, και τις εμφανίσει με ένα τρόπο μυστικό, μυστηριακό, σαν σε όραμα.

Ο Παντελής Μηχανικός είναι πιο σαφής και δυνατός στις ανατροπές του. Στο ποίημα ‘Ονήσιλος’ ανατρέπει την άτολμη έως προδοτική στάση των ηγετών της Κύπρου, του λαού, ακόμη και του ιδίου, απέναντι στο θέμα ‘ελευθερία της πατρίδας’. Δυνατή η σκηνή ‘‘αρπάζει το καύκαλό του και το θρυμματίζει στο κεφάλι του ποιητή, ο οποίος γέρνει νεκρός, άδοξος, άθλιος, καταραμένος απ’ τον Ονήσιλο’. Επίσης ο Μηχανικός κάνει άλλες δύο ανατροπές: α) στο ποίημα ‘Τότε που έφυγες’’, όπου αν και ‘δεξιός’ ο ποιητής υμνεί υπαινικτικά τον αριστερό Νίκο Μπελογιάννη, που το κράτος τον ανέκρινε βάναυσα και τον εκτέλεσε, ξεχνώντας ότι ήταν μέγας αγωνιστής εναντίον των Ναζί. Τέλος στο ποίημα ‘Ωδή’ για τον θάνατο ενός μικρού Τουρκοκύπριου αδικοσκοτωμένου από Ελληνοκύπριους, ανατρέπει την αντιπαράθεση καλώντας σε ειρηνική συμβίωση.

Ανατροπή κάνει κι ο Θεοδόσης Νικολάου στο ‘Η εργασία του ποιητή’ που αντί γραφιάς γίνεται κλέφτης τη νύχτα ‘…ντύνεται τη στολή του κλέφτη /…επιστρέφει όμως / την όραση έχοντας εμπλουτισμένη / από το σχήμα και το χρώμα των πραγμάτων./ ευδαίμων μέσα στην άβυσσο της αγνωσίας του’. Επίσης ο γράφων, σε διακειμενικό διάλογο με τον Ντίνο Χριστιανόπουλο, ανατρέπει κι αυτός στο ποίημα ‘Τα μαλλιά της Μαγδαλινής’ την εκκλησιαστική δοξασία περί πόρνης, και την παρουσιάζει ως την πιο γενναία και αφοσιωμένη Απόστολο από όλους. Εξάλλου ο Γ. Μολέσκης στο ποίημα ‘Αμμόχωστος’ ανατρέπει τη γλαφυρή εικόνα που είχε δώσε πριν ο Χαραλαμπίδης στη Συλλογή ‘Αμμόχωστος Βασιλεύουσα’. Ανατρεπτικό στίχο έγραψαν κι άλλοι Κύπριοι.

Επιμύθιο

Γιατί κατά καιρούς τύραννοι και εξουσίες καίνε πάπυρους και βιβλία; Γιατί τα λόγια πετούν, ενώ τα γραφτά μένουν. Πόσω μάλλον όταν έχουν λογοτεχνικό ανατρεπτικό λόγο. Ωστόσο, η πένα του επαρκούς λογοτέχνη έχει πολλές χρήσεις: ως δόρυ για να επιτεθεί στον κίνδυνο ή για ν’ αμυνθεί, ως φτερούγα για πτήση, ως νυστέρι για να αποβάλει τα σάπια, ως φανός για ν’ ανιχνεύσει αλήθειες μέσα στο πυκνό σκοτάδι, ως λοστός για να ανασηκώσει και να μετακινήσει ένα κοτρόνι που φράσσει τη διάβαση, Αυτό κάνουν λογοτέχνες της ατομικής και συλλογικής ευθύνης. Ευτυχώς είναι αρκετοί!

Δρ Ιωσήφ Σ. Ιωσηφίδης, 22 Νοέμβρη, 2019, Λευκωσία

Πρόεδρος της Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου
Αντιπρόεδρος του Συνδέσμου Πολιτισμού Ελλάδας Κύπρου
Συγγραφέας, πρώην Καθηγητής Πανεπιστημίων Κύπρου