Αρθρογραφία

Ο “ΕΛΓΙΝ” της Κύπρου – Ιάκωβος Γαριβάλδης

Γαριβάλδης Ιάκωβος

Στην πραγματική ομορφιά
ποτέ δεν λείπουν οι μνηστήρες…

Αρχαιοκάπηλοι υπήρχαν και θα υπάρχουν, τόσοι που στην πραγματικότητα δεν πρόκειται ποτέ όλοι να ξεσκεπαστούν. Υπάρχουν όμως και πολλοί ασύδοτοι κλεπταποδόχοι που μπορούν όχι μόνον ν’ αναγνωριστούν, αλλά και να κατονομαστούν για να γνωρίζει ο υπόλοιπος κόσμος τι έχουν όλοι μαζί αφαιρέσει από τους χώρους όπου οι ανεπιτήδευτοι αυτοί κερδοσκόποι βρήκαν και εμπορευματοποίησαν τ’ αρχαία πολιτιστικά αντικείμενα της λείας τους.

Θα επικεντρωθούμε εδώ στην πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου και το δράμα των αρχαιοτήτων της από το 1865 ως το 1878 (στο τέλος της Τουρκικής κατοχής) που μας κάνει να δακρύζουμε. Θα αναφέρουμε επίσης πολύ περιληπτικά και για την εποχή όταν η ωμή κλεψιά των αρχαίων του νησιού ξεκίνησε.

censola

O μεγάλος αρχαιολόγος της Κύπρου Βάσος Καραγιώργης σε βιβλίο του με τίτλο “Ancient Art from Cyprus: The Cesnola Collection” (βλ. εικόνα 8) έκδοση 2000, μιλάει για μια συλλογή αρχαίων της Κύπρου κατά τον 19ο αιώνα που βρίσκεται στην Αμερική. Η συλλογή αυτή χιλιάδων αρχαιοτήτων είναι λεία του «κυρίου» Palma di Cesnola (Πάλμα Τσεσνόλα, βλ. εικ. 1), «συναδέλφου» του Άγγλου Λόρδου Έλγιν.

Ο Τσεσνόλα, Ιταλός στην καταγωγή, διετέλεσε αξιωματικός του Αμερικανικού στρατού κατά τον εμφύλιο και έλαβε βραβείο γενναιότητας από τον Πρόεδρο Λίνκολν. Πολιτογραφήθηκε Αμερικάνος κι έγινε Πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στην Κύπρο στα μέσα του 19ου αιώνα. Σε ανασκαφές που έκανε στην περιοχή του Δάλι ανάσκαψε χιλιάδες τάφους και υπεξαίρεσε αρχαία αντικείμενα απεριόριστης αξίας για το νησί και την ιστορία του.

Λέμε απεριόριστης αξίας εφόσον το τότε Βρετανικό Μουσείο Αγγλίας μόνον για έναν αμφορέα του προσέφερε 150 λίρες στερλίνες.Ο Τσεσνόλα λοιπόν αφαίρεσε, από περίπου 9000 τάφους που σύλησε με τις ευλογίες των Τούρκων (εφημ. The Evening Telegraph, 27 Ιουνίου 1870) και από το ναό της Αφροδίτης της Γολγού, τα εξής αρχαία (πάνω από 10,000) συμπεριλαμβανομένων και μαρμάρινων αγαλμάτων φυσικού μεγέθους:

  • 1200 αρχαία Ελληνικά, Φοινικικά και Ρωμαϊκά γυάλινα αγγεία
  • 4000 αρχαίους Ελληνικούς, Ασσυριακούς, Φοινικικούς και Αιγυπτιακούς αμφορείς
  • 1400 αρχαίους Ελληνικούς, Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς λαμπτήρες
  • 425 αρχαία σκεύη, κύπελλα, καρφίτσες και στλεγγίδες διαφόρων μεγεθών και χρήσεων
  • 96 αρχαίες Φοινικικές, Ελληνικές και Κυπριακές επιγραφές
  • 204 πέτρινα και μαρμάρινα αγάλματα διαφόρων μεγεθών από το Τέμπλο της Αφροδίτης
  • 709 πέτρινες προτομές διαφόρων μεγεθών από το Τέμπλο της Αφροδίτης
  • 329 αναθήματα διαφόρων μεγεθών από το Τέμπλο της Αφροδίτης
  • 130 χρυσούς κυλίνδρους κ.ά.
glory_of_the_past
Metropolitan_Art_Museum_NY

Tα ανωτέρω αριθμημένα ευρήματα αποτελούν μόνον εκείνα που έφτασαν στον προορισμό τους στην Αμερική από τον Τσεσνόλα. Είναι αναρίθμητα εκείνα που υπεξαιρέθηκαν αλλά είτε δωρίστηκαν σε διάφορους δίχως την ενδεδειγμένη καταγραφή ή ακόμη ενταφιάστηκαν για πάντα στο βυθό της θάλασσας στην προσπάθεια μεταφοράς τους στην Αμερική και Αγγλία.

Σε μια άλλη περίσταση που ανακαλύψαμε, κάποιος καλλιτέχνης Thomas Nast (κυρίως σχεδιαστής και ζωγράφος) που είχε το σπίτι του στο Morristown, New Jersey της Αμερικής, όταν πέθανε στο Εκουαδόρ το 1903 βρέθηκαν στην Αμερική (στο σπίτι του Villa Fontana) αρχαία αντικείμενα της Κύπρου που, όπως αξιολογήθηκαν, ανήκαν στην περίοδο μεταξύ του 1400 και 1000 π.Χ. (εφημ. “New-York Tribune”, 15 Φεβρουαρίου 1903, σελ. 6). Ένα πήλινο βάζο απ’ αυτά αξιολογήθηκε ότι ανήκε τον 14ο αιώνα π.Χ. (το παλαιότερο που βρέθηκε ποτέ στο νησί) κι ένα άλλο τον 10ο αι. π.Χ.
Μεγάλο μέρος αυτών των πιο πάνω ευρημάτων κατέληξαν στο Βρετανικό Μουσείο καθώς και το Μουσείο Βερολίνου όπως λέει ο κύριος Karl Richard Lepsius (σε ρεπορτάζ Prof. M. O. Richter, το 1893), που πήραν τουλάχιστον 600 αμφορείς.

Terracotta-chariot-krater

Τα περισσότερα όμως έφτασαν στο Metropolitan Art Museum (Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης) της Νέας Υόρκης (μεταξύ του 1874 με 1876) και «…αυτά έγιναν πριν ο Άγγλος πολιτικός Benjamin Disraeli ρίξει το μάτι του στο νησί της Κύπρου και την αποκαλέσει ‘’καλή’’» από αρχαιολογικής πλευράς. Σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Αμερικής υπάρχουν 4164 αντικείμενα που προέρχονται από την Κύπρο, σύμφωνα με τις καταγραφές του Μουσείου. Φανταστείτε πόσα άλλα έχουν πάει στις ιδιωτικές συλλογές.

Το χειρότερο είναι ότι δεν γνωρίζουμε πόσα έχουν δωριστεί από τον Τσεσνόλα τον ίδιο σε φίλους, συγγενείς, ομοϊδεάτες δίχως να καταγραφούν. Είμαστε επίσης σίγουροι ότι μερικά πήγαν στην Κωνσταντινούπολη από τους Τούρκους και ήταν κυρίως χρυσαφικά. Άρα η κληρονομιά της Κύπρου πόσα έχει χάσει;

Όταν ο Τσεσνόλα έφερε αυτό τον πολιτιστικό πλούτο στην Αμερική οι Αμερικάνοι τόσο ενθουσιάστηκαν που τον διόρισαν Διευθυντή του Μετροπολιτικού Μουσείου Τέχνης, απλά και μόνο λόγω των ευρημάτων της Κύπρου που προσκόμισε. Το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης Ν.Υ. ιδρύθηκε το 1870 με λιγοστά κομμάτια. Στην πράξη έγινε Μουσείο με τη συλλογή των Κυπριακών ευρημάτων που ο Τσεσνόλα προσκόμισε. Πώς να μην τον τιμήσουν οι ιδρυτές του Μουσείου με τέτοιο αξίωμα, έστω κι αν δεν γνώριζε τίποτα από την συντήρηση ή διοίκηση Μουσείου στο παρελθόν.

Με τις επιτυχίες του Τσεσνόλα στις ανασκαφές άρχισε το χάλι της υπεξαίρεσης να επεκτείνεται και σε άλλους προξένους στην Κύπρο, όπως του Βρετανού Hamilton Lang και άλλων. «Μπείτε σκύλοι αλέστε»…

Cyprus_Censola_Collection2_Metropolitan_Museum

Στις 24 Νοεμβρίου 1871 μέσω του οίκου Rollin & Feuardent πωλήθηκαν από τον Τσεσνόλα για πρώτη φορά μια μεγάλη συλλογή από 5756 αρχαιότητες μεταξύ Ιανουαρίου και Μαΐου 1871. Το 1871 ο Τσεσνόλα καταφέρνει να μεταφέρει όλο τον πλούτο των ευρημάτων του εκτός Κύπρου (στην Αγγλία κυρίως) μετά από φιρμάνι των Τούρκων απαγόρευσης των εκσκαφών. Στην Αγγλία τον κατηγόρησαν για υπεξαίρεση των αρχαίων της Κύπρου και το δίκασαν.

Ο Τσεσνόλα ισχυρίστηκε ότι δεν είναι Άγγλος και είναι Αμερικανός πολίτης οπότε δεν μπορούσαν να τον καταδικάσουν. Επίσης είπε, και αυτό είναι το σημαντικό, ότι δεν τα έλαβε με φιρμάνι των Τούρκων, απλά τα πήρε carte blanche, δηλαδή αυταρχικά και με πλήρη διακριτική ευχέρεια. Το δικαστήριο τελικά του έβαλε πρόστιμο δεκαπέντε δολαρίων και του πήρε κάμποσα αρχαία ευρήματα όπως αγαλματίδια θεοτήτων κ.ά. (εφημ. “Public Ledger”, 2 Δεκ. 1878, άρθρο “Imperial Gods”).
Από την άλλη πλευρά στον Τσεσνόλα είχαν προσφερθεί 6000 λίρες στερλίνες το 1872 από την Βρετανική Κυβέρνηση για να αγοραστεί η υπόλοιπη συλλογή, αλλά αυτός τη θεώρησε δική του και σίγουρα μεγαλύτερης αξίας οπότε και δεν την πούλησε. Οι Γάλλοι επίσης προσέφεραν ένα μεγαλύτερο ποσό από τους Άγγλους αλλά λόγω συμμετοχής των Γάλλων σε πολέμους την εποχή εκείνη ναυάγησε η προσφορά. Την ίδια εποχή η Αμερικανική Κυβέρνηση προσέφερε 10000 λίρες για τα ίδια ευρήματα. Στην πράξη δηλαδή οι μεγάλες δυνάμεις, τρανοί κλεπταποδόχοι της εποχής, έθεταν κλήρο σε αρχαία ευρήματα της νήσου Κύπρου που δεν τους ανήκαν.

Book_richter_front

Ο άρπαγας Τσεσνόλα από πλευράς του έκανε δημοπρασία σε ευρήματα ξένα,λες και ήταν δικά του, με φιρμάνι και, όπως ισχυρίστηκε, συγκατάθεση από το Τουρκικό κατεστημένο. Το φιρμάνι όμως αυτό δεν το έχουμε βρει, αν υπάρχει.
Περίπου είκοσι χρόνια αργότερα κάποιος Γερμανός αρχαιολόγος με το όνομα Prof. Max Ohnefasch-Richter (Ρίχτερ), μετά από δεκατρία χρόνια αρχαιολογικών ερευνών στη μεγαλόνησο, κατηγόρησε τον Τσεσνόλα για τα ανδραγαθήματά του αυτά, όμως δεν εισακούστηκε από κανέναν εφόσον η καταστροφή του αρχαίου πλούτου της μεγαλονήσου είχε ολοκληρωθεί.

Μόλις ο Ελληνισμός, της Κύπρου και της Τουρκίας, αντελήφθη το τι συνέβαινε διαμαρτυρήθηκε το 1872 μέσω της εφημερίδας «Νεολόγος» που εκδίδονταν στην Τουρκία με τα εξής:«…οι Χριστιανοί πολίτες του Σουλτάνου παρατηρούν με πικρία την αφαίρεση τόσων αξιόλογων ιστορικών και αρχαίων ευρημάτων από τη χώρα τους. Οι Έλληνες της Τουρκίας ευρίσκονται σε αμηχανία για τη διάσωση των αρπαγμένων όπως οι γονείς των Ελλήνων την εποχή παρομοίων πράξεων του Λόρδου Έλγιν.» (μεταφ. από την Αγγλική εφημ. Mower County transcript, 29 Φεβρουαρίου 1872).

Δηλαδή η διαμαρτυρία του Ελληνισμού από την πρώτη κιόλας στιγμή έπεσε σε κουφούς αφεντάδες, αδίστακτους αρχαιοκάπηλους και άρπαγες κλεπταποδόχους διευθυντές μουσείων της Αμερικής, Αγγλίας, Γερμανίας και Γαλλίας.

Το χειρότερο είναι ότι ένας μεγάλος αριθμός αυτών το θησαυρών της Κύπρου που άρπαξε ο Τσεσνόλα καταποντίστηκαν στη θάλασσα κατά την προσπάθεια μεταφοράς τους στην Αμερική ενώ βρισκόταν πάνω σ’ ένα καράβι με Αυστριακή σημαία με το όνομα Napried, όπως γράφει ο Prof. Max Ohnefasch-Richter στο βιβλίο του “Kypros, the Bible and Homer”.

Οι μεγαλύτερες ανασκαφές, κατά μερικούς κύκλους, άρχισαν όταν το 1859 ένας χωρικός στο Δάλι είπε στον Τσεσνόλα πως βρήκε κάποια Φοινικικά αγγεία ψάχνοντας για πέτρες να χτίσει το σπίτι του. Καθώς οι ντόπιοι κάτοικοι της Κύπρου απαγορευόταν να κάνουν ανασκαφές δίχως φιρμάνι του Σουλτάνου ή του Βεζίρη, και εφόσον το φιρμάνι κόστιζε περισσότερο από αυτό που μπορούσε να πληρώσει ο χωρικός, τα έθαψε πάλι και δεν είπε τίποτα. Ο πονηρός Τσεσνόλα αμέσως μόλις είδε τα αγγεία εκείνα κατάλαβε την αξία τους.

Το Σεπτέμβριο του 1874 ο Τσεσνόλα συνέχισε τις ανασκαφές αυτή τη φορά στο Κούριο και τον ναό του Απόλλωνα. Η εφημερίδα “Bristol news” σε άρθρο της 22 Δεκ. 1874 γράφει για ένα μαρμάρινο άγαλμα περίπου 70 εκατοστών σε ύψος που αντιπροσώπευε έναν νέο. Το άγαλμα ήταν σε άριστη κατάσταση, συνεχίζει η εφημερίδα, από τα γόνατα και πάνω. Μόνον το αριστερό του πόδι είχε χαθεί. Επίσης γράφει και για ένα δεύτερο μαρμάρινο άγαλμα νέου, απίστευτης αρχαίας Ελληνικής τεχνικής λίγο μικρότερο. Την ίδια περίοδο βρέθηκε ένας μεγάλος αριθμός κεφαλών από πυλό, μερικά σε φυσικό μέγεθος, και άλλα αγαλματίδια (περίπου εκατό), πέτρινα και μπρούτζινα. Η εφημερίδα συνεχίζει λέγοντας ότι βρέθηκαν επίσης και πήλινα αγάλματα οπλισμένων και έφιππων στρατιωτών με περικεφαλαίες και στρογγυλές ασπίδες που απεικόνιζαν τη Μέδουσα, καθώς και τριάντα περίπου αγαλματίδια που φορούσαν φυλαχτά στο λαιμό και στους ώμους και κρατούσαν περιστέρια, λαγούς, χελώνες ή άλλα αναθήματα που βρίσκονταν σε εξαιρετική κατάσταση.

Για πολλοστή φορά στις 15 Ιανουαρίου 1874 η εφημερίδα “Holmes County Republican” έγραφε σε άρθρο της με τίτλο “Art Discoveries in Cyprus” (βλ. εικ. 9) ότι βρέθηκαν αρχαία μεγάλης ιστορικής αξίας στην περιοχή της Αμαθούς, νότια της Κύπρου και έξι περίπου μίλια από τη Λεμεσό. Στις ανασκαφές βρήκαν ένα τεράστιων διαστάσεων άγαλμα, μάλλον του Ηρακλή κρατώντας έναν λέοντα από το σαγόνι, εννέα πόδια (3 μέτρα) μήκους.

Οι Άγγλοι επειδή το βρήκαν σε ιδιωτικό οικόπεδο του Προξένου της Αγγλίας το θεώρησαν δικό τους και ήθελαν να το μεταφέρουν στο Βρετανικό Μουσείο. Ο Τούρκος Βεζίρης αμέσως μπήκε στη μέση και ζήτησε να το μεταφέρουν στην Τουρκία και μάλιστα στην Κωνσταντινούπολη. Μια διαμάχη άρχισε τότε μεταξύ δυο «γαϊδάρων σε ξένο αχυρώνα». Το ίδιο συνέβη και το 1866 που βρήκαν άγαλμα της Αφροδίτης εννέα μίλια έξω από τη Λάρνακα και το μετέφεραν στο Βρετανικό Μουσείο (εφημ. “Evening Star”, έκδοση 17 Ιανουαρίου 1866). O πρώην πρόξενος της Αγγλίας J.J. Barclay, παρουσίαζε φωτογραφίες του αγάλματος με ύφος αρχαιοκαπήλου στους κ.κ. Jones & Stone του Consular Bureau, State Department.

Η εφημερίδα “New-York Tribune”, στις 30 Αυγούστου 1876, σ. 2, έγραφε σε άρθρο με τίτλο “An Archaeological Convention” (αρχαιολογική συνέλευση), ότι το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης άκουσε ότι αρχαία ευρήματα έφτασαν στην Ν.Υ. και στο New-Haven. Τα ευρήματα αυτά βρισκόταν μέσα σε 140 κάσες και καλάθια. Το περιεχόμενο ήταν αγγεία, μπρούτζινα κατασκευάσματα, αγάλματα, αμφορείς κ.ά. που έφερε ο Τσεσνόλα (βλ. κατάλογο ευρημάτων πιο πάνω). Μια κάσα με τα αρχαία αυτά αντικείμενα είχε γίνει δώρο σε κάποιον Dr Perine. Τα υπόλοιπα αρχαία αυτά μεταφέρθηκαν και στην πιο πάνω αναφερθείσα Αρχαιολογική Συνέλευση προς επίδειξη.

Ο Τσεσνόλα όμως δεν άρπαξε τα αρχαία ευρήματα της Κύπρου μόνον. Προσπάθησε και να τα μεταποιήσει με αποτέλεσμα πολλά από αυτά να πάθουν ανεπανόρθωτη ζημιά όπως μας πληροφορεί το περιοδικό “Art Amateur” τον Αύγουστο του 1880, σε άρθρο του κυρίου Gaston L. Feuardent με τίτλο “Tampering with Antiquities”. Λέει ο κ. Feuardent στο άρθρο αυτό: “…various deceptive alterations and restorations, the archaeological value of certain objects in the collection of Cypriote antiquities belonging to the Metropolitan Museum of Art had been seriously impaired, if not totally destroyed.” Ο Τσεσνόλα οπωσδήποτε αρνήθηκε κάτι τέτοιο όμως το ίδιο ρεπορτάζ εμφανίζεται στην εφημερίδα “The Sun”, 3 Φεβρουαρίου 1884, όπου επίσης σημειώνεται ότι Feuardent και Cesnola έφτασαν στα δικαστήρια για το γεγονός των καταστροφών αυτών των αρχαιοτήτων.

Στις 8 Μαΐου 1877 σε ερώτημα της εφημερίδας “The Sun”, ο Τσεσνόλα απάντησε πως «Δεν διατίθεμαι να επιστρέψω στην Κύπρο. Έκανα 11 χρόνια στο νησί και σας διαβεβαιώνω ότι αρκετά έμεινα σ’ αυτή τη χώρα. Δεν έπρεπε να είχα πάει…». Πριν την άφιξή του στο νησί ο τότε Γενικός Γραμματέας Seward όταν ρώτησε τον Τσεσνόλα πού ήθελε να πάει κι εκείνος απάντησε στην Κύπρο, ο Γραμματέας του είπε ειρωνικά: “That’s a damned bad place. There is nothing in that”.

Ιάκωβος Γαριβάλδης ΟΑΜ

Προγραμματιστής – Αναλυτής Η/Υ
“Diasporic Literature”
Ιδρυτής – Εκδότης – Συγγραφέας
Μελβούρνη Αυστραλία

Βιβλιογραφία

  • Ιστοσελίδα Δήμου Ιδαλίου, ηλ. διεύθυνση, Νοέμβριος 2013
  • Ιστοσελίδα Wikipedia, ηλ. διεύθυνση, Νοέμβριος 2013
  • Ιστοσελίδα Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης Νέας Υόρκης, ηλ. διεύθυνση , Νοέμβριος 2013
  • Ιστοσελίδα Library of Congress, National Endowment for the Humanities, Chronicling America Historic Newspapers, εφημερίδες με τους τίτλους: “Mower County Transcript”, “The Evening Telegraph”, “Daily Globe”, “The Cape Girardeau Democrat”, “The Carbon County Advocate”, “The Ottawa Free Trader”, “The Pacific Commercial Advertiser”, “The Stark County Democrat”, “Holmes County Republican”, “Evening Star”, “Memphis Daily Appeal”, “The Home Journal”, “The Sun”, “The Weekly Kansas Chief”, “New-York Tribune” εκδόσεις μεταξύ 1859 και 1913 με θέμα την Κύπρο.
  • Max Ohnefalsch-Richter PhD, “Kypros The Bible and Homer”, Asher & Co., Convent Garden, London 1893.
  • Βάσος Καραγιώργης, “Ancient Art From Cyprus: The Cesnola Collection”, The Metropolitan Museum of Art, New York, Απρίλιος 2000.
  • Βάσος Καραγιώργης, «Οι πρώτοι Έλληνες στην Κύπρο – οι αρχαιολογικές μαρτυρίες», Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1991.
  • Βάσος Καραγιώργης, «Κύπρος, Το σταυροδρόμι της ανατολικής Μεσογείου 1600 -500 π.Χ.», Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, Αθήνα 2002
  • Gaston L. Feuardent, περιοδικό “Art Amateur”, Αύγουστος 1880, άρθρο “Tampering with Antiquities”