Τι μας κρύβει ο Καβάφης στο ποίημά του “Θερμοπύλες”

Ο Καβάφης αναζητούσε τη «φιλία του αγαθού» κατά Αριστοτέλη, ακόμα και στις συναναστροφές του με ερωτικούς συντρόφους του (να διαβάζουμε στίχο και να συγκινούμαστε μαζί.) Ήταν μάταιο ή ουτοπικό, γιατί όλοι αυτοί ήταν χαμηλού επιπέδου. Ο Καβάφης είχε παιδικούς φίλους, όπως ο Στέφανος Σκυλίτσης, ο Μικές Ράλλης, ο Ιωάννης Ροδοκανάκης. Καλός φίλος του ήταν ο ποιητής Περικλής Αναστασιάδης και είχαν ως ‘κοινό αγαθό’ την ποίηση. Ως αγνούς φίλους του για το κοινό Αγαθό, θεωρώ το έμπιστο στον Καβάφη ζεύγος Ρίκας και Αλέκου Σεγκοπούλου – κληρονόμοι του έργου του που μερίμνησαν να μεταφραστούν στα αγγλικά πολλά ποιήματά του. Ως φίλοι για το ‘Χρήσιμο’, κατά Αριστοτέλη, ήταν ο μεταφραστής Γεώργιος Βαλασόπουλος, ο Δάλλας που έγραψε καλή κριτική για το έργο του Καβάφη και ο Γρηγόριος Ξενόπουλος που το 1903 έγραψε άρθρα στην εφημ. «Παναθήναια» εξαίροντας πρώτος την ποίηση Καβάφη.

Ως φίλους για το Αγαθό, ο Καβάφης είχε τους δημόσιους άνδρες, Αβέρωφ, Μπενάκη, Μποδοσάκη. Αυτοί, όπως κι άλλοι αγνοί Αιγυπτιώτες, αγωνίζονταν να περισώσουν τις περιουσίες των Ελλήνων της Αιγύπτου από τους Άγγλους, που ήθελαν ν’ αρπάξουν τα εμπορικά ηνία από τα χέρια των Ελλήνων. Η πλούσια επιχείρηση του πατέρα του Καβάφη είχε πτωχεύσει. Θεωρούσε υπεύθυνους τους Άγγλους και δεν τους χώνευε.

Ποίημα Θερμοπύλες: αλληγορία υπέρ αγωνιστών-φίλων του και εναντίον των Άγγλων

Ο Καβάφης εργαζόταν ως διοικητικός και λογιστής στην Αγγλική Εταιρεία Υδάτων που είχε έδρα την Αλεξάνδρεια. Φοβόταν να γράψει ευθέως εναντίον των Άγγλων, γιατί θα έχανε τη δουλειά του. Πρόσεχε να μην εκτεθεί στους προϊσταμένους του στην Εταιρεία, αν και ως νέος έγραψε άρθρο ότι ‘η Κύπρος πρέπει να ελευθερωθεί απ’ τους Άγγλους’.

Από τους 14 στίχους του ποιήματος ‘Θερμοπύλες’ μόνο στους πρώτους 3 στίχους ο Καβάφης υμνεί τους Σπαρτιάτες – αν και δεν αφορά μόνο αυτούς, νοουμένου ότι με τη λέξη ‘Θερμοπύλες’ συμβολίζουμε κάθε ‘ιερό και συλλογικό σκοπό για ένα ευρύ καλό!

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·
……………………………………

Οι επόμενοι 11 στίχοι, μέχρι τέλους, αποδεικνύουν το πολυσήμαντο του ποιήματος. Ο Καβάφης υπονοεί αλληγορικά και την ‘πολιτική φιλία’ του προς την Αδελφότητα των Αιγυπτιωτών που αγωνιζόταν να διασώσει τις ελληνικές περιουσίες από τους Άγγλους κατακτητές. Διακρίνω ισχυρούς πολιτικούς φίλους του π.χ. πίσω από τον Λεωνίδα ο Καβάφης υπονοεί τους ευεργέτες και οδηγούς, όπως ο Μπενάκης, ή/ και ο Αβέρωφ, ή/ και ο Μποδοσάκης. Ο ποιητής τους θεωρεί δίκαιους, ίσους, φιλαλήθεις, με ορθή ηγεσία. Είναι φιλεύσπλαχνοι για τους πτωχεύσαντες Αιγυπτιώτες (όπως και η οικογένεια του Καβάφη), που ακόμα κι αν χάσουν τα πλούτη τους θα παραμείνουν γενναίοι στην αντίσταση τους εναντίον των Άγγλων – που στο ποίημα δεν είναι άλλοι παρά οι Μήδοι.

Μάλιστα, οι ηγέτες αυτοί των Αιγυπτιωτών (βλπ Σπαρτιατών) δεν μισούν φιλοάγγλους Αιγυπτιώτες, όπως ο Κωνσταντίνος Σαλγάκος (στο ποίημα ως Εφιάλτης), που παρασύρθηκε και κατέδιδε στους Άγγλους με ψεύδη και υπερβολές τα μυστικά των Ελλήνων Αιγυπτιωτών. Ο Καβάφης συναναστρεφόταν τον Σαλγάκο σε κοσμικούς κύκλους και δεν τον απέφευγε. Αντιλαμβανόταν πως ήταν ψευδόμενος από ιδιοτέλεια.

Οι στίχοι 4 έως και 14 αναφέρονται αλληγορικά στους Αιγυπτιώτες και όχι τόσο στους σκληροτράχηλους Σπαρτιάτες που δεν είχαν καμία σχέση με τα επίθετα : δίκαιοι, ίσιοι, φιλαλήθεις, φιλεύσπλαχνοι, συντρέχοντες/ γενναιόδωροι, γενναιόφρονες έστω αν γίνουν πτωχοί, ανεξίκακοι / χωρίς μίσος για τους ψευδομένους. Οι στίχοι 4-10, ὅπερ ἔδει δεῖξαι:

(…) δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία•
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους. (…)